Penn e gache: unha teoría céltica en torno ao nome de Penagache

Felipe Castro

Cómpre empezar cunha desculpa dobre. En primeiro lugar, por levar tanto tempo sen escribir neste blog. As miñas obrigas profesionais, moi intensas nos últimos anos, fixeron que non puidera dedicarlle nada de tempo. Por outra banda, son dos que pensan que non se debe complicar de xeito innecesario o que é sinxelo. Na primeira entrada da Sombra defendía que Penegache significa a Pena do Gato e, para xustificarme, empregaba documentos medievais do mosteiro de Celanova nos que esta montaña recibe o nome de“Penne Gati”, así como o feito de que moi preto da mesma existan topónimos como o Salto do Gato ou a Corga do Gato.

Lamas de Basteira. Nacemento do Salto do Gato.

Era todo moito máis fácil: bastaba con empregar o dicionario. Frei Martín Sarmiento, un dos ilustrados máis importantes do país, escribiu un Catalogo de voces y frases de la lengua gallega (1745- 55) no que recolle o significado da palabra gache, explicando que “en Galicia para espantar a un cerdo se le impera cache y para espantar a un gato se le dice gache”. E tal termo segue presente hoxe en día no dicionario da Real Academia Galega (https://academia.gal/dicionario/-/termo/busca/gache), para o que gache é “voz empregada para espantar os gatos”.

Totalmente convencido xa de que o “Gati” dos documentos do mosteiro e o “gache” actual fan referencia ao mesmo: a micos (máis ou menos grandes, esa é outra historia), agora do que non estou tan seguro é de que a primeira parte da palabra signifique “Pena”. Seguramente si sexa así, pero hai novas teorías.

Isto ten que ver con que lle chamemos Penagache ou Penegache, tema algo polémico e moi interesante. Desde o punto de vista da corrección escribindo, está moi claro, e o topónimo oficial é Penagache. É o que aparece en tódolos documentos públicos e é bastante máis ca iso, xa que se trata dun termo que emprega unha parte importante da poboación. Aínda que tamén é verdade que outra parte importante das persoas do contorno, sobre todo xente maior, cando se refiren á montaña sempre falan de Penegache (ese é o motivo de que empreguemos esa forma no nome do blog). Negar que no día a día os dous termos conviven sería intentar ocultar a realidade. Ademais, os que empregan a primeira forma nunca o fan en feminino (fíxense, por favor), que sería o agardable de ser unha pena (por exemplo, en galego sempre falamos de “a Pena Rubia”ou de “a Pena Redonda”), senón que falan de “o Penagache”.

Non cuestiono nin pretendo cambiar a forma oficial, xa que intentar tal cousa sería unha completa estupidez, unha perda de tempo que non levaría a nada, ao estar a forma Penagache ben asentada, ser completamente correcta desde o punto de vista do galego normativo e estar recoñecida non só a nivel local, senón moito máis alá (temos unha rúa en Ourense con ese nome, Penagache está na historia do montañismo galego...). Só estou buscando entender a orixe da palabra, saber de onde vén.

A forma oficial non é ningún invento desde o punto de vista histórico. Por exemplo, aparece xa en 1749, cando no catastro de Ensenada se lle chama á montaña “Pena Gache”. Ben é certo que aí empréganse topónimos como “Río de Molinos”, “Jocín” ou “Jacebanes”, o que demostra unha clara vontade de castelanizar os nomes dos lugares. Durante todo o século XIX, cando un escritor galego importante quere referirse a Penagache, faino sempre así, con “a” e non con “e”, e iso é algo que fan persoas como Benito Vicetto (1861), ou xa na seguinte centuria Otero Pedraio (1949).

Penegache enraíza moito máis atrás na documentación histórica. Temos que lembrar que no século XI os monxes de Celanova chamábanlle así, “Penne Gati”. O normal é que ese “Penne” sexa unha forma antiga de dicir“Pena”, pero... Nas linguas gaélicas ou célticas que aínda se falan en Europa, como o galés ou o bretón, Penn significa “cabeza”, empregándose tamén para designar montañas. De feito, dentro do panteón de tódolos pobos célticos existe un deus Penn, identificado polos romanos como o Deus das montañas. Tito Livio, un dos escritores máis importantes do Imperio Romano, explicando a orixe do nome Apeninos conta que provén da mestura da palabra celta “Penn” e a latina “locos” (lugar), dando “Penne-locus”, ou lugar das montañas. Ese “Penne” do que fala Tito Livio escríbese exactamente igual ao “Penne” que empregaban os monxes de Celanova para referirse á nosa montaña.

O  noso Penegache e o Planalto estiveron ocupados desde a prehistoria.O elevado número de monumentos prehistóricos falan sen dúbida dun lugar sagrado para as tribus que o coñeceron.

Penegache non é un topónimo especialmente orixinal (Penagache tampouco, hai un monte e unha aldea en Sarria con ese nome), xa que existen outros tres en Portugal. Todos eles comparten un forte arrecendo a nobreza e, ademais, serven para explicar a evolución da palabra, como foi pasando de “Penne Gati” (Plena Idade Media), a “Penegate” (Baixa Idade Media) e logo a Penegache (na actualidade).

O primeiro está na freguesía de São João de Pencelo, moi preto de Guimarães. Segundo papeis vellos que se gardan na Torre do Tombo de Lisboa, en 1403 foi aforado pola colexiata de Santa María de Oliveira. Por aquel entón chamábase “Penegate”. En 1437 a colexiata volve outorgar un “praço” (foro) sobre o mesmo lugar, que xa recibe o nome de “Penegache”. En 1818 unha fidalga de Guimarães daba en herdanza a un sobriño a quinta de Penegache. Na actualidade consérvase en Pencelo un lugar chamado Penegache.

O segundo non modificou o seu nome, seguramente por ser o máis senlleiro desde o punto de vista histórico. É a torre de Penegate, fortaleza mandada construír por un rico-home de D. Dinís no século XIV e que aínda se conserva na parroquia de S. Miguel de Carreiras, en Vila Verde, moi cerca de Braga.

Torre de Penegate (Vila Verde, Portugal)

Por último, o Penegache que está máis ao sur atópase no concello de Mafra, case ao lado de Sintra, daba nome a un forte que gardaba o río Safarujo e hoxe en día xa non existe como tal, só quedou o topónimo e uns pequenos restos do antigo forte moi destruídos pola acción humana.

Situación do forte de Penegache, Concello de Mafra. 

Non creo que sexa casualidade esta concentración de quintas, fortalezas e fortes compartindo un mesmo nome e atreveríame a afirmar que fan referencia a lugares especiais. Seguramente todas esas fortalezas compartan un relevo cheo de penedos, emprazamento moi axeitado para ese tipo de construcións, e iso sexa o que as una, aínda que creo que, polo momento, e ata que saibamos máis, non deberíamos desbotar a posibilidade de que a primeira parte do nome da nosa montaña queira dicir “cabeza”, “montaña” ou mesmo fose unha referencia ao Deus céltico das mesmas, algo que encaixaría bastante ben co forte simbolismo que conserva ata hoxe en día. En calquera caso, imos todos respectar, coidar e gozar moito da montaña. O importante é o que fagamos con ela nun futuro, non como se chame ou de onde veña o nome, especialmente porque, tal e como o vexo, pode perfectamente chamarse dos dous xeitos: Penagache nun rexistro culto e oficial, para o mundo; e Penegache, nun rexistro máis popular e próximo ao que sempre empregaron os nosos maiores.

Penegache do Leboreiro desde o Castelo de Arance. Nas Chedas-Gorgua

“Mar e terra”, a última exposición de Xulio Fontes, en Celanova

Manuel Veiga

Notas da presentación na Casa dos Poetas

Hai artistas académicos que pintan moi ben, pero son imitadores. Os seus cadros déixannos fríos. Todo está ben feito pero non nos di nada. Dominan todos os estilos, pero cal é o seu estilo? Non teñen personalidade. Parécense moito uns a outros.

Serea

Xulio Fontes é un artista doutra clase. Aprendeu en museos e libros, pero sobre todo é autodidacta, fíxose a si mesmo. Non copia, investiga, déixase levar polo que lle vai saíndo. Xulio ten unha pintura inxenua e sensíbel. Inxenuidade, sensibilidade e curiosidade teñen a mesma raíz: a infancia, o momento no que nos deixamos sorprender por todo. O momento no que todo nos impresiona: os olores fortes, as cores do ceo, o trono…

O que desexaría todo creador é que esa inxenuidade, esa sensibilidade da infancia, se prolongasen. Picasso era un gran pintor, podía pintar unha paisaxe de modo que parecese unha fotografía, igual de real. Pero el sabía que a arte non era iso, senón que a arte era, ante todo, unha visión propia e persoal, por iso trataba de que os seus trazos parecesen directos, inxenuos, ás veces confusos, como a visión dun neno, sen imitar a ninguén.

Paleta de pintor de  material de reciclaxe

Xulio, entón, é o pintor que quixo ser, co seu estilo propio.

E tendo en conta iso, que hai na obra de Xulio? Sensibilidade. Pode ser calquera cousa menos fría, sempre nos di algo. E Xulio, como ese neno creador, gusta das cores. Abundan nos seus cadros as cores vivas, a natureza, a vida. Vese que a Xulio lle gusta vivir. Non é un pintor abstracto ou xeométrico, que sempre se remite ás formas, senón que, como ben se percibe nos seus cadros, é unha persoa vitalista.

Xulio na casa de Vigo co cadro "Forxan da miña vida"
Entre os dous mundos.

Pero despois está o que o move a pintar. Nesta exposición de boa parte da súa última obra distinguimos os materiais que usa, moi orixinais, por exemplo as cunchas de mexillón ou de vieira, pero tamén envases de ovos, tubos de medicamentos, etc. Unha orixinalidade que se pode ver, por exemplo, nese vestido de muller feito de cunchas de mexillón pintadas de dourado.


Boa parte desa inspiración, desas ideas, proceden do lugar no que vive, a costa, Vigo. Pero o curioso é que o que pinta, os motivos, o que leva dentro, son os temas, as imaxes do interior de Galicia, de Ourense, de Quintela de Leirado. O exemplo máis claro pode ser esa figura que chama “Zamburiñeira”. É unha figura realizada con cunchas de zamburiña, pero o que representa é unha vella das nosas aldeas.

Por iso esta exposición se titula “Mar e terra”, o mar onde vive e a terra que o inspira. Xulio é como un emigrante, vive en Vigo, pero o que ve cando pecha os ollos é Forxán, o Penegache ou as flores da horta da súa nai.

Hai quen dixo tamén que a pintura moderna se inspira no feo. Xulio Fontes inspírase na vida. Hai nesta exposición cinco cadros de mulleres, que son as que tran a vida. Mexillóns facendo unha bolboreta, cabalos bravos e pedras nas que Xulio encontrou unha cara. Xulio sempre busca o humano, o vivo, incluso nas pedras.

Iso cadra moi ben co que din dos galegos e de Galicia, un territorio moi humanizado. A cada leira, a cada poucos metros de terra, poñémoslle un nome. As pinturas de Xulio nacen desta terra, son como os froitos dunha horta.

A medieval Terra de Santa Cruz e o seu Castelo na feligresia de Riodosmuiños, hoxe Redemuiños.

Ana Mosquera

Cima de Vila. Nalgunhas casas podemos ver restos de pedras reaproveitadas . 

Durante a Idade Media, o territorio do Reino de Galicia tivo unha división administrativa moi variable, pero destacaban as chamadas “Terras”. Foi un acerto da Mancomunidade de Celanova recuperar este nome histórico. Pero, o que hoxe coñecemos como Terra de Celanova é un espazo máis recente e xeograficamente máis amplo que a Terra de Santa Cruz da que imos falar hoxe.

Monte do Castelo onde se elevaba o de Santa Cruz

Cada Terra medieval podía ter á súa fronte Condes, Tenentes, Meiriños e iso dáballe nomes específicos aos territorios: Condados, Merindades, Tenencias. A denominación de “Terra” tende a perderse no tempo a medida que cobran forza os Señoríos.

No tempo que estudamos, e segundo Olga Gallego Domínguez, na provincia de Ourense están documentadas varias Terras, das que a continuación falaremos.

As Terras de Castela, por exemplo, estaban situadas entre o Ribeiro, o Carballiño e Avión. Había nelas numerosos castelos, de aí o seu nome: Roucos, Pena Corneira, Castro Cavadoso, e outros. O nome de Castela despistou a algúns historiadores. Un cronista musulmán Ibn Hayyan dá conta dunha campaña Islámica que chega ao Miño e despois a Castela, polo ano 826.

Perna Corneira, na Castela galega do Ribeiro, onde estaba o Castelo do mesmo nome derrubado nas Guerras Irmandiñas.

A tradución deste texto, para algúns historiadores, foi un auténtico quebradoiro de cabeza. Descoñecían a Castela galega e pensaban que o texto árabe se tiña que referir a Castilla la Vieja, trazando unha ruta imposible, na que os musulmáns cruzaban o Miño e dalgunha forma aparecían na Castilla de Burgos, nun momento histórico (ano 826) no que esta apenas existía como concepto.

Con menos castelos, temos as Terras da Límia, Búbal, Alba de Bubal (que tamén lle deu o seu traballo aos historiadores, neste caso galegos, para acabala situando no actual Formigueiro, no Concello de Amoedo), así como as Terras de Caldelas, Trives, Manzaneda, Aguiar, Allariz, Milmanda, Santa Cruz, Novoa, Ribadavia, Baroncell (Verín?), Volo e Robleda.

Ruínas, no Alto de Santa María, da Torre de Homenaxe do Castelo de Milmanda.

As históricas Terras de Milmanda e Santa Cruz, unhas veces enfrontadas e outras aliadas, forman hoxe parte da actual Terra de Celanova.

A Terra de Milmanda ten o seu centro no Alcázar, do que fican algúns restos e ao que sen dúbida dedicaremos algunha entrada deste blog.

Coa Terra de Santa Cruz aconteceu algo parecido ao que xa sucedera coa Terra de Castela. Unha vez desaparecido o topónimo da fala popular, os historiadores situan  a Santa Cruz, que aparece na documentacion medieval, na Santa Cruz máis próxima e adecuada, en Grou, no Concello de Lóbios. Pero, en 1988, Olga Gallego Domínguez, irmán do médico Luis Gallego Domínguez, vinculado con Redemuiños (ten dedicada unha rúa nesa parroquia), caeu na conta de que a descrición precisa que dá o Tombo de Ramirás tiña que situar o castelo de Santa Cruz en Redemuiños, Quintela de Leirado, lugar que posiblemente a propia Olga coñecía de primeira man.

Vistas desde o Castelo de Redemuiños. Foto tomada hai anos, sen árbores no cimo.

O castelo de Santa Cruz xa debía existir no século X, se seguimos o que di Olga Gallego.

No ano 1145, o Rei Alfonso VII dooullo ao mosteiro de Celanova. Non durou moito en mans do mosteiro e sabemos que volta a mans dos monarcas, porque nos documentos históricos do Arquivo de Ourense consta que outro Rei, Alfonso IX, doallo en dote ás suas fillas, as infantas Sancha e Dulce, xunto con outros  castelos “Araugio, Alleriz, Milmanda e quizas a Torre antiga de Vilanova, que por este motivo se chamaría das infantas, segundo algunhas opinións.

Sabemos, polos diferentes documentos medievais dos que dispomos, que en 1218 comparten tenente o Castelo de Santa Cruz e o de Sande. De feito, existen certos documentos onde se confunden ambas denominacións, impoñéndose a de Sande.

Non obstante, en todos os documentos relacionados coa Terra de Santa Cruz, que figuran no Tombo de Fiâes, sempre se cita o nome do Tenente do Castelo de Santa Cruz entre as autoridades locais.

Durante o Século XV, foron numerosas as batallas polo control do Castelo.

En circunstancias que descoñecemos, o castelo pasou pouco despois novamente dos monarcas a mans de Celanova, pois en 1419 o pertegueiro (casteleiro) do mosteiro utilízao como prisión.

Vista con néboa desde o cimo de Santa Cruz

En 1460 era usurpado polo Conde de Benavente, señor de Milmanda, quen a súa vez  era Señor do Pazo de Quintela, o que provoca as protestas do abade Xoán Fernández quen en 1467 obtén de Enrique IV a confirmación do seu dereito. Será despois das Guerras Irmandiñas, cando a Irmandade, nese mesmo ano e por orde do monarca, devolva o Castelo de Santa Cruz, polo menos teoricamente, ao abade de Celanova.

Co tempo, Santa Cruz adscríbese a Milmanda e a lembranza de Santa Cruz, pérdese ou dilúese.  

Até o século XIX, os documentos oficiais de Redemuiños aparecen cuñados na Xurisdición de Milmanda. E o Concello de Padrenda, que formaba parte da Terra de Santa Cruz, denomínase Padrenda-Milmanda nos seus comenzos.

Capela de Santo Cristo, recentemente retocada.

As xentes de Redemuiños saben que teñen un monte do Castelo, pero a Igrexa remata por cristianizar o recordo cunha ermida de nome semellante, Santo Cristo. Algunhas pedras da capela teñen inscricións de tipo gótico.

Calzada pola que discurre a procesión do Santo Cristo, desde a parroquia actual á ermida, perto do Castelo.

A memoria colectiva mestura os presuntos tesouros dos mouros con rituais panteistas para espantar as tormentas e cunha romería que devolve o Cristo da parroquia principal á ermida.

A principios do século XX, tivo unha desgraciada importancia o chamado Ciprianillo, libro de máxia prohibido, de grande implantación en Galicia, que, polo que poidemos apreciar sobre o terreo, tivo importante éxito na zona, dada a cantidade de mámoas profanadas e buratos que aparecen no Castro. Naquel momento, o Código Penal aínda non castigaba os delictos contra o patrimonio histórico.

Na cima, entre as follas e a vexetación, sobresaen os restos do derrube.

Hoxe, no cumio de Santa Cruz, só uns poucos buratos que soportaban as trabes e algúns amoreamentos de pedras, froito do derrube dalgunha torre ou muralla, dan conta de que alí houbo un importante Castelo.

No cima de todo. Posible burato para apoio estrutural.

As batallas de Santa Cruz, pasaron a ser representadas como batallas de mouros e cristiáns. A principios do Século XX ainda saían a cabalo desde a Arrifana, ao outro lado da Serra, onde gardaban as vestimentas, segundo nos contou Antonio Rojo, do Souto de Redemuiños. A derradeira batalla tivo lugar en 1948, con motivo da celebración da chegada a Madrid da primeira imaxe Peregrina da virxe de Fátima,  que supuxo unha chea de celebracións en toda a Península.

Mapa hipsométrico do CDIX, de Santa Cruz. Visible o foxo, do castelo ou do castro?

Notas bibliograficas:

Os datos para a elaboración desta entrada foron recollidos nos Tombos de Celanova, Ramirás, Colección Diplomática de Celanova e Tombo de Fiâes, así como nos estudos de Olga Gallego, Anexo nº 10 do Boletín Auriense, monográfico sobre a Organización Administrativa na Antiga provincia de Ourense a mediados do Século XVII. Tamén se utilizou o caderno MINIUS X, 2002, pp. 111-134, “A Terra de Celanova na Idade Media”, de Francisco Javier Pérez Rodríguez, Beatriz Vaquero Díaz e Mercedes Durany Castrillo da Universidade de Vigo.