O sorriso de José e o tesouro de Outeiro de Castro

 

Felipe Castro    

    Creo lembrar que os corvos marcharon de Ataínde antes de que se esvaeceran os últimos acordes daquela estrofa que remataba nun “And try to keep myself away from me”. Por aquel entón a música nova chegaba a través de Portugal, da Antena3, sen que tal feito tivera demasiado que ver coa escritura envolvente de Ferrín. Fora el, non obstante, o que me ensinara a respectar as terras alén do Miño, non ao modo daqueles mestres que repetían sen demasiada fe consignas oficiais en Wichita, estado de Teis, senón con cultura e argumentos.

    É curiosa a evolución do corvo, intuír como chegou a converterse nun ser presaxio de grandes males. No mundo nórdico os corvos Huguín e Munín eran exploradores de Odín, Ser Supremo, e voando a través do mundo interrogaban a vivos e mortos, dándolle consello. Na mitoloxía grega tiñan un papel semellante, pero un corvo non delatou a Coronis, e Apolo, como castigo, volveuno completamente negro, aínda que lle permitiu conservar a capacidade de falar e predicir o futuro. Conta a lenda que o día no que foi asasinado Cicerón varios corvos voaron sobre a súa cabeza. Non sabemos se tal feito terá que ver con que os nomes dos xefes galos que saquearon Roma e o santuario de Delfos fosen Breno e Brennos, derivacións en gaélico de corvo. O caso é que nalgún momento se abriu unha fenda que separa á Europa norte da mediterránea na súa consideración, sen a que sería difícil entender que os ingleses pensen que cando os corvos marchen voando da Torre de Londres a Coroa e o Imperio caerán, polo que lle cortan as ás.

    En Ataínde empezaron a pensar na idea de fuxir a medida que comezaron a escasear cereais e froitas, tamén restos de animais mortos, o que tivo moito que ver co noso propio éxodo, aínda que asuste pensar que en realidade somos nós o mal augurio que anunciou a súa desaparición, e non ao revés.

    Isto en realidade só puiden chegar a entendelo grazas a José, unha tarde en Outeiro de Castro. Era xullo, a comezos deste século, nun pequeno descanso no traballo que por aquel entón nos unía. En realidade era o meu proxecto, non o seu, aínda que claro que sabía que ía andar por alí. Así fora desde moito antes, cando non era máis que un adolescente asustado, coa cabeza aínda medio cuberta por tecidos mollados no Sambre, e comezou a falar comigo, sempre co sorriso na faciana e con esa facilidade para ver todo sinxelo. Ningún problema podía resistir un conto, dúas cuncas de porcelana mediadas de viño, un puñado de castañas e varias gargalladas francas. De saber pintar, deixaría este folio en branco e enchería algún lenzo de tons vermellos para as fazulas, coa espátula; cun pequeno toque verde no pincel para os ollos intelixentes; e, por suposto, o negro opaco das boinas made in Biscaia…  Naqueles veráns de comezos dos noventa, cando Ataínde estaba a piques de tocar fondo, só quedabamos alí tres homes e dous deles xa debían andar preto dos oitenta. Había entre nós unha deliciosa solidariedade nos pequenos defectos: eu coñecía tódalas pedras que, repartidas pola contorna, agochaban as botellas de licor café e o tabaco de lear do meu avó Daniel; el miraba para outro lado cando eu cometía algunha falta, cuxos informes nunca chegaban á cidade. José participaba de todas aquelas complicidades.

    Nunca preguntou que andaba buscando en Outeiro de Castro. Deu por suposto que quería liberar as leiras familiares das gadoupas de vinte anos de abandono. Pensaba que aquilo era temerario, unha McCollough barata de promoción nalgunha grande superficie non era arma suficiente para loitar con silvas metamorfoseadas en gorgonas invencibles, de máis de dous metros. O primeiro día achegouse para falar, impotente pola súa mala saúde; ao seguinte, a pesar das miñas advertencias, apareceu cunha especie de machete de mango longo que trouxera de Fernando Poo, especialmente afiado para a ocasión. O seu xeito era moito máis efectivo que a miña vontade. Foi entón cando pasou. Comentei que me alegraba de que xa non houbera corvos en Outeiro de Castro, que sempre me deran medo, e el mirando de esguello non puido conter un “os de fóra”... Non quixo dicilo, cría que me molestaba, así que só un segundo despois sorriu, do mesmo xeito aberto de sempre, e rematou de golpe co outro tabú, o que facía referencia ao alcume polo que realmente o coñecemos todos. Claro que sabía que era O Rato, e non lle importaba o máis mínimo, de igual xeito que desde ese mesmo momento eu entendín que non son de ningures, son de “fóra”, que quere dicir ser un pouco de todos os lugares polos que pasei e un moito das boas persoas como José.

Os Patios

    Nos anos seguintes non deixou nunca de repartir ensinanzas e alegrías. Faino ata despois de morto. Cada vez que pasamos pola porta da súa casa e os meus fillos maiores din que o botan de menos son feliz, e entendo que non o estamos a facer mal de todo. El estaba tremendamente orgulloso de toda a súa familia. Falaba moito de Bob, o seu neto canadense, un moi bo estudante empregado con éxito nun posto de responsabilidade nalgunha das empresas petrolíferas que proliferan en Alberta. Lembro velos un xoves na feira de Celanova, compartindo un prato de pulpo, creo que o ano que Bob lle presentou á súa muller. Non me costa nada imaxinalos no Starbucks de Ave SW, ou nos seus despachos da Downtown, protagonistas da Skyline, absortos por un segundo na visión espectacular da paisaxe das Montañas Rochosas mentres lembran cun sorriso ao seu avó. Non son máis alleos a esta realidade ca min, é só cuestión de graos.

    O verán seguinte ao intento de recuperar Outeiro de Castro a escusa para volver a Ataínde foi sanear as trabes do antigo palleiro dos meus avós, que estabamos rehabilitando. De novo apareceron problemas de xeito, só que esta vez fallounos a ferramenta, xa non quedaba en Ataínde ningunha aixola que puidera ensinar a traballar ás torpes máquinas da era da bricolaxe. Entón, previo paso frustrado pola vila, comecei unha longa peregrinación por varias ferreterías da capital, intentando explicar que era exactamente o que quería, no meu falso normativo de profesor que por non saber non sabe nin como explicar ás novas xeracións que non deben perder a lingua, para acabar dándome conta de que tamén eu perseguía pantasmas.

    Aquel mes de xullo en Outeiro de Castro en realidade estabamos intentando abrir o camiño que talvez leve a un novo castro. Como xa expliquei nalgunha ocasión neste blog non son arqueólogo, nin tiña demasiada esperanza de atopar nada, pero era un motivo como outro calquera para non pensar demasiado e falar con José. Na miña mocidade non estaba interesado na Historia e non sentía a menor curiosidade polos campos de millo de Outeiro. Agora quería saber se a ambigüidade do termo Castro facía referencia a algún apelido de antepasados recentes ou a un posible resto arqueolóxico. Case chegamos aos penedos nos que adoitaban aniñar os corvos, ao fondo, co resto de propietarios abraiados pola miña xenerosidade na limpeza de fincas, talvez axexantes ante a posibilidade de que algún marco liberado tras vinte anos de prisión vexetal decidira dar uns pasos.

     Unha inoportuna doenza dun familiar sacoume de alí e o inverno seguinte un temporal tombou un carballo que esborrallou a corredoira, cortando o paso. Pasaron os anos e a idea segue aí, agardando, con Medusa estendendo de novo os seus cabelos- serpes en forma de vexetación. Non é boa idea loitar contra os deuses, menos aínda se son protectoras da terra.

 De casualidade, na procura doutras historias, atopei un pequeno indicio nos arquivos. O 21 de marzo de 1218, en Pontevedra, o rei Afonso IX resolvía un preito entre Pedro III, poderoso abade de Celanova, e Pedro Fernández, tenente dos castelos de Sande e Santa Cruz, recoñecendo que una serie de terras en torno aos ditos castelos eran do mosteiro, e establecendo unha liña que pasaba polos seguintes lugares “Pousatorium, deinde ad portum de Suberaria, deinde per Outerium de Castro et inde per Crucellatam de portu de Ataydi, deinde ad Vallem”. Non sabemos a que se refiren no documento co porto de Suberaria, mais si podemos recoñecer sen problema A Pousa, Outeiro de Castro, Ataínde e O Val, co que a localización é moi clara. Isto invalida por completo a hipótese de que o topónimo veña dun apelido, pero tampouco é nada concluínte, xa que non demasiado lonxe, en Redemuíños, está o castro romanizado do Castelo, xusto no lugar onde se construíu máis adiante ese castelo de Santa Cruz, e, quen sabe, igual o outeiro era deles. Ataínde foi desa parroquia ata que a finais do século XIX decidiu marchar, pasando a San Pedro de Leirado, segundo parece para poder quedar cun comunal, ou iso din os vellos en Redemuíños. Non vou explicar mellor que Otero Pedrayo como séculos de tradición foron asolagados pola avaricia dos novos tempos.

Vista desde o castro de O Castelo, en primeiro termo Redemuíños, en segundo Ataínde e A Rocha e, ao fondo, Penegache.

Retablo de San Isidro Labrador en San Salvador de Redemuíños, unha auténtica xoia

    Penso volver a onde aniñaban os corvos. Non sei se realmente hai algo alí e, de habelo, debe ser pequeno. Contarémolo, por suposto, pero non creo que vaia cambiar en nada o noso coñecemento sobre a Idade do Ferro na Galiza, como moito vaise converter no castro catalogado número non sei cantos mil, o segundo do noso concello, detrás do de Redemuíños, que merece un estudo en profundidade por parte dalgún arqueólogo. O de Ataínde, que eu saiba, por non ter non ten nin tan sequera unha lenda relacionada con mouras de cabelos dourados ou tesouros agochados. En realidade, é igual, eu xa teño o meu pequeno tesouro feito de sorrisos e lembranzas.

Felipe, o pequeno, explorando nun castro, que teñen que ser divertidos, se non queremos velos esmorecer