Cando Gomesende era un centro de comercio. Delfín e Manuel Álvarez

Andrés Andrade e Olga Bernárdez Álvarez na tenda fundada por Delfín Álvarez, con pezas de porcelana de descarte da fábrica fundada por  Manuel Álvarez

Ana Mosquera

Hai uns meses, un grupo de afeccionados á fotografía fomos facer unha sesión de fotos aos restos da enorme fábrica de porcelana de Santa Clara en Vigo.

Eu non podía deixar de lembrar todo o que meu avó me tiña contado do fundador e do seu irmán Delfín de quen falaba con certa familiaridade.
Aquela enorme extensión do complexo, hoxe en ruínas, do barrio de Cabral, enlazaba directamente con Gomesende. De feito á tenda de Gomesende acudían os paisanos e os comerciantes a mercar a louza de descarte das fábricas de Manuel Álvarez e Hijos, algo parecido ao que hoxe chamamos un “outlet”, o que convertía o lugar nun punto obrigado de paso para bastantes comerciantes.

Darsena de transporte das instalacíons de Álvarez en Cabral

O día de 29 de setembro celébrase o San Miguel das Uvas Maduras. Era tradicionalmente o día da festa en Gomesende, polo que decidimos achegarnos a ver se había sorte e atopabamos a alguén da familia Álvarez.

Acertamos. Xuntábanse máis de 60 persoas, entre descendentes de varias xeracións de Delfín Álvarez e as súas respectivas parellas.

Casa de Delfín Álvarez en Gomesende

Andrés Andrade, como el di o xenro do Julio da tenda, de seguida fixo de anfitrión. Mostrounos con gusto esa tenda que tantas veces viamos ao pasar e incluso fotografamos desde a fiestra nalgunha ocasión.

Andrés Andrade, xunto con Olga Bernárdez Álvarez, recibiron a miña curiosidade con moito cariño e déronme a oportunidade de poder remexer nos restos da que foi unha das máis importantes tendas da comarca, durante unha boa parte do século XX.

OS IRMÁNS ÁLVAREZ

Nacidos en Gomesende, Manuel e Delfín Álvarez tiñan un negocio de madeira en Cuba.

Manuel era moi asmático e pasaba moito tempo en Gomesende. O calor húmido do Caribe producíalle fortes crises. Casou cunha mulata chamada Clara e de apelido irlandés, O’Farril.

Dadas estas ausencias, Delfín era o que levaba boa parte do negocio en Cuba, pero, chegado un momento, decidiu que el quería voltar definitivamente a casa e que vendía a súa parte.

A empresa cubana foi liquidada e aquí a vida dos irmáns sepárase, pero non totalmente.

Retrato de Delfín Álvarez 

DELFÍN E GOMESENDE

Delfín, con bo ollo, se pensamos no principio do século XX, monta un completísimo almacén en Gomesende. Para comprender esta decisión temos que entender a importancia deste enclave naquel momento.

Gomesende, antigo couto episcopal, contaba coa única farmacia da contorna, con boticarios de verdade, xente preparada que axudaba co papeleo e evitaba ter que desprazarse a Celanova que quedaba máis lonxe.

Detalle da casa das boticarias

A feira do 23 de Gomesende, durante boa parte do século XX, era un lugar de encontro da zona do Ribeiro e da Montaña, seguramente tamén do contrabando. Ocupaba desde a tenda de Delfín Álvarez, no Cruce, até o Noval. 

Comerciantes, artesáns e labregos intercambiaban os seus produtos. Podíanse mercar zapatos e roupa e por suposto vender o gando. Era o lugar onde se tiraban as fotos, sobre todo en grupo para gastar menos. Un dos motivos era enviárllelas aos familiares emigrados. Era tamén un lugar para ir a mocear. Gomesende funcionaba así como unha cidade efémera que, durante un día ao mes, contaba con todos os servizos.

Foto dos meus avós feita na Feira.

As feiras máis importantes era as do 23 de decembro, onde os que podían mercaban o polvo para a noiteboa. Este era o prato tradicional do nadal montañés de Ourense que xa se perdeu.

A outra era a do 23 de maio, á que acudían os ribeiraos da Arnoia a venderlle aos veciños da montaña os produtos para a sementeira de tacos, como cebolas xa nacidas, que era máis doado adiantar no clima da ribeira.

Non é de estrañar que neste lugar, onde os labregos vendían só produtos da terra, se celebrase o San Miguel. A recollida da colleita.

A decisión de Delfín Álvarez de instalarse en Gomesende foi naquel momento unha decisión segura, que axudou a prosperidade daquela especie de aldea con fermosas casas burguesas. Unha rareza digna de mención no rural galego.

A feira foi esmorecendo. A implantación de varias liñas de autobuses a Celanova desde a fronteira, para cubrir o contrabando, facilitou a comunicación de moitas localidades coa vila, á que xa se podía acudir en calquera momento e fixo innecesaria a feira. Pero aquela tenda que fundou Delfín mantívoa o seu fillo Julio, a rebordar aínda de mercadoría nos anos oitenta. Pasou a se tenda-bar e o único lugar de encontro.

Como di un paisano nun vídeo de 1988: “Agora está todo moi ben, teño carreteira até a porta, por arriba e por abaixo, pero se quero falar con alguén teño que vir aquí”.

En 1995 pechou definitivamente a tenda de Gomesende, as casas burguesas construídas polos comerciantes comezaron a deteriorarse.

Os herdeiros de Delfín manteñen a casa petrucial en bo estado e desde hai uns cinco anos xúntanse sempre polo San Miguel. Onde antes era a festa agora poñen unha carpa
cunha pulpeira, para que as novas xeracións se coñezan entre elas e coñezan as súas raíces.

COMO UNHA MALA INVERSIÓN LEVOU A MANUEL ÁLVAREZ A FABRICAR PORCELANA

Pero volvamos aos comezos. Manuel Álvarez ao retornar da emigración cubana instalouse con Clara O´Farril e os seus fillos en Vigo.

Manuel Álvarez

En principio, toma unha decisión máis arriscada e fracasa. Por algún mal consello financeiro investiu unha boa parte dos seus aforros, traídos de Cuba, en marcos alemáns. Ao rematar a primeira guerra mundial o valor do marco ao cambio era inapreciábel debido á terríbel inflación na que se sumiu Alemaña, e que sería despois o caldo no que se coceron as ideas nazis.

O grande mérito de Manuel Álvarez está en converter este fracaso no xerme dunha das industrias máis importantes da Galicia do século XX.

Manuel, para solucionar o problema financeiro, tiña que desfacerse dos marcos. Así que marcha a Alemaña. En Silesia gastou todos os marcos en porcelana e así se introduce nese mundo, primeiro na venda, para despois acabar formándose na elaboración de porcelana e louza, até conseguir pezas de gran calidade.

En Vigo gústame contar a historia de Manuel Álvarez e os marcos, que lle oín contar por primeira vez ao meu avó cun chisco de orgullo, e que en Vigo é unha historia bastante ignorada, igual que a orixe da familia en Gomesende.

Manuel Álvarez morreu durante a Guerra Civil. O seu fillo Moisés foi o Director da empresa, e finalmente fixose coa totalidade da propiedade en 1950, tras diversos tratos cos seus irmáns e a nai.

Na dirección e funcionamento diario da fábrica era Alfredo, fillo de Delfín o encargado real do funcionamento, a pesar de que na práctica non obstentaba ningún cargo nominal.

Tamén son poucas as persoas que saben que a primeira fábrica de Manuel Álvarez e Hijos estaba no solar que despois ocuparía o Corte Inglés.
O conglomerado de fábricas remataria pechando e hoxe so quedán as vaixelas e as ruinas.

DE XACEBÁNS Á RESISTENCIA FRANCESA E AOS 186 ESCALÓNS DE MATHAUSSEN

Ana Mosquera

Julio Domínguez Rodríguez e a súa esposa Silvine na súa voda en Francia en 1942.

No mes de xaneiro chegoume un whatsapp da miña prima Gladys. Unha asociación de deportados estaba buscando familiares de Julio Domínguez Rodríguez, liberado de Mathaussen e natural de Quintela de Leirado, só tiñan o nome e a data de nacemento.

Con eses datos ocorréuseme pedir unha Certificación de nacemento. De seguida tivemos os vimbios para o cesto. O noso home era de Xacebáns, fillo de Manuel e Felicia, nacido en 1916. O resto foi máis sinxelo aínda. Puxemos o facebook da Sombra a funcionar e en dous días estaban localizadas as súas sobriñas, Julia e Manuela, coas que xa tiña relación virtual.

Foi Julia Rodríguez Domínguez, da Fonte de Xacebáns, quen, por estar emigrada en Suiza, tivo máis trato co seu tío. E ela a que nos relata a historia.

Julio Domínguez Rodríguez aos 16 anos era un rapaz inquieto que marchou traballar fóra. Como moitos mozos da súa xeración non vía posibilidades no seu Xacebáns natal. En Galicia había pouco que conseguiramos a propiedade da terra, coa redención dos Foros. Pero o minifundio, as pésimas comunicacións e a falta de diñeiro en efectivo para realizar transaccións expulsou a moita xente do campo.

Tomando notas das intensas historias de Julia.

O 18 de xullo de 1936, cando só tiña 20 anos, Julio encontrábase en zona leal á República e, segundo nos consta, estaba afiliado á Sociedad Obrera de Tejeros y Cerámicos de Madrid. Tocáronlle tres anos de guerra.

Arquivo do Centro Documental de Salamanca.

O seu irmán Antonio, pola contra, vivía en Galicia e foi recrutado polo bando franquista.

A frase tan repetida de que era unha guerra de irmáns contra irmáns neste caso chegou a concretarse, segundo contaba Antonio, na fronte de Toledo.

Mentres a República resistía nunha pequena localidade próxima a esta cidade, Julio Rodríguez, que se encontraba nunha casa abandonada, atopou unha máquina de escribir e, aproveitando un momento libre, colocou nela un papel e puxo o seu nome: JULIO DOMINGUEZ RODRIGUEZ – QUINTELA DE LEIRADO. 

Ao chegar o bando franquista, o exército ocupou as mesmas casas. Antonio Domínguez, explorando a vila, entrou e atopou o papel. O seu irmán estivera alí. Estábanse disparando na mesma fronte. Ao rematar a guerra, esta sería unha anécdota que Antonio contaría a Julio para a súa sorpresa e desde ese momento convertiuse nunha das historias máis repetidas na familia.

O sogro de Julio, Silvine e Antonio, o irmán de Julio, contra o que pelexou na fronte.
A nena é Solange.

Cando a guerra Civil remata, Julio escapa a Francia. En 1942, casa cunha fermosa francesa Silvine.

O nazismo estendíase por Europa e o pai de  Silvine era o encargado dunha famosa tenda de antigüidades de París, propiedade dunha familia xudía escondida ou fuxida e aos que el lles administraba lealmente a tenda. A situación económica da familia era boa. 

Julio colaboraba coa Resistencia e foi detido por participar en sabotaxes contra o Exército Nazi, cando menos así consta no seu expediente, ao que recentemente tivo acceso a Asociación pola Recuperacion da Memoria Histórica.

O FTPF que se cita é o nome da resistencia armada creada a fins de 1941 en Francia, durante a 2ª Guerra Miundial.
En maio de 1944, despois de ser infiltrados pola Gestapo, caeron os responsables da organización.

A Julio non o detiveron até case o fin da Segunda Guerra Mundial. Xa nacera a sua filla Solange en 1943. Consta detido en Compiègne, o 22 de marzo de 1944, segundo a documentación feita pública polo Ministerio de Cultura Español, pero como  a maior parte dos republicanos españois acabou no campo de Mathaussen. A data de ingreso, como se ve na ficha, foi o 14 de abril de 1944.

A súa sobriña de Xacebáns ensíname un libro que lle regalou o seu tío. Chamase "Deportación", editado en 1969. É unha tradución ao castelán dun libro francés realizado pola Federación Nacional (francesa) de Deportados Resistentes e Patriotas dos campos de Concentración e pagada por 17 mil subscritores que colaboraron tamén na recollida de testemuñas e fotografías.

Julia ensíname as 186 escaleiras de Mathaussen. Estes chanzos salvaban un profundo abismo.

“Cada mañán mandábanos á canteira e cada noite tiñan que subir cunha pedra. Para poñérllelo máis díficil, os chanzos eran de diferentes alturas e anchuras, de modo que non podían subir de forma mecánica, tiñan que subir atentos, se caian éralles moi dificil levantarse polo peso da pedra e a desnutrición. O que caia por agotamento era matado alí mesmo polas SS. O resto dos reclusos, como Julio, tiñan que o recoller e levar a queimar aos fornos".

Os 186 escalóns de Matahaussen.
A subida por estas escaleiras, cunha pedra, era un test que lle permitía a cada un medir as forzas que lle quedaban. 

Houbo un día no que Julio se rendiu e ía deixarse ir, para que o rematasen. O compañeiro que camiñaba ao lado colleuno e dixolle: "Aguanta Julio, que xa veñen a por nós, son poucos días".

Canteira de Mathaussen. A familia Poschacher, dedicada á construción e beneficiaria do traballo dos presos, pagáballe ao Goberno alemán por cada preso o 50% dun salario normal a través dunha empresa pública.

Tres días despois liberaron o campo as tropas norteamericanas.

A razón de que os presos estivesen ao tanto da chegada dos aliados era a de que algúns deles conseguiran facerse cunha radio. Cada un gardaba unha peza e montábana todas as noites para escoitar a BBC.

O regreso de Julio á súa casa familiar de París foi case tráxico. Desnutrido, cun traxe de raias, o pelo rapado, sen barbear, nin asear e co corpo cuberto de lá, ese pelo corporal que colle volume ao non haber carne. Timbrou. Silvine abriu a porta e de pronto saiu despavorida pedindo axuda ao piso de abaixo. Un veciño calmouna, escoitou a aquel tipo desaliñado e dixo: "Silvine é o teu home!".

Francia deulle un recoñecemento aos supervivintes e a vida de Julio foi acomodada. Mantiveron o seu piso nunha zona privilexiada de París.

Vestido con atuendos árabes na voda da súa filla.

A súa filla Solange estudou dereito, foi avogada e casou cun médico tunecino no país do seu home. Julia hai varios anos que non ten novas dela, ten medo de que falecera, pero como Solange está agora viúva e non ten familia é difícil de saber.

Solange

Julio só voltou unha vez a Xacebáns, en 1985.

A súa sobriña puido encontrarse con el varias veces en Francia e tiveron bastante trato. Ela estaba na emigración en Suíza e el tiña unha casa de veraneo preto da fronteira. "A pena que me quedou é que nin a súa nai nin as súas irmáns o puideron chegar a ver nunca máis", comenta Julia.

Xacebáns á saida da visita á casa de Julia.

NOTA:

Este traballo foi posible grazas a Asociación pola Recuperación da Memoria Historica e as Asociacións de Deportados que nos facilitaron todo o material que tiñan no seu arquivo.
As fotografias dos documentos franceses e alemans pertencen aos Expedientes da Resistencia.
As fotografías do Campo de Mathaussen están extraidas do libro citado neste texto. 

Loito na diáspora Ángela Alonso Rodríguez, Geli: “Non deixedes morrer esta terra”

Ana Mosquera

Ángela Alonso "Geli", Na nosa memoria

Foi o 17 abril de 2015 cando Felipe Castro e máis eu, impresionados polos datos que estabamos acumulando da nosa descoñecida terra, decidimos poñelos en común neste blog.

Pero non foi até uns días despois, nunha data sinalada, un 25 de abril de 2015, cando comprendemos que o proxecto sería unha comunidade “na sombra”. Un fío condutor con aqueles que tiveran que marchar e que mantiñan o orgullo pola súa terra.

O valado do patio da casa familiar de Geli chamounos a atención no seu momento.
A forma de colocación das pedras coincidía bastante co atopado na montaña.

Unha mensaxe de Geli na entrada “As pedras que pariron a nosa estirpe” case nos fai chorar de emoción. Conectáramos! Ángela dicía que era a filla de Odilo Alonso das Chedas e pedíanos que non deixásemos morrer estas terras.

Eu a Ángela non teño conciencia de tela visto en Caracas. Era moi amiga dos meus curmáns e até a teño en fotos xuvenís.  Mais, o que nos uniu, foi este blog.

O seu pai deixou Galicia un 12 de xaneiro, desde o porto de Vigo, no ano 1953. Curiosamente, é o mesmo día que no que Ángela nos deixou.

Foto do pasaporte de Odilo Alonso, pai de Ángela, na súa primeira viaxe. Ángela sentiase moi orgullosa das súas orixes e compartia nas redes esta fotografía no aniversario da
chegada ao porto da Guaira.

Ángela foi unha nena da emigración. Viviu nas Chedas, marchou coa súa nai nun barco para Caracas. Sempre mantivo arraigo e cariño pola terra natal.

Prometinlle unha entrada sobre as Chedas no blog, que adiantamos sobre outras por gratitude. Pero Geli era unha persoa culta e lembraba anécdotas da súa infancia moi importantes. Deunos pistas a seguir. Pensamos que existe un xacemento da Idade de Ferro nas proximidades de Campo Real, porque varias persoas identificaron, por fotografías, pezas como machados ou ela mesma un torque, que atopou sachando. Pezas seguramente tiradas e perdidas para sempre. Ela sempre se preocupaba de que a nosa historia non quedase enterrada.

Cabalos corren en liberdade polo Planalto, inmensa necrópole onde repousan as almas dos nosos ancestros

Por iso lle quero dedicar esta entrada, para que ela non quede esquecida. A historia das persoas que marcharon, ás que nos arrasou a mareira da emigración é tan importante como son o Castelo de Arance ou o Castro de Redemuiños

Geli viviu até os últimos días con amor a terra.

O seu último comentario foi na entrada “O verán que aprendemos inglés na aldea”.

Ela dicíanos: “Reúnanse los que puedan, allí mismo”.

Geli, a tribo acóllete, aínda que esteas lonxe.

A vida de Odilo Rodríguez Codias.O Penegache fíxoo “máis forte que a fame”

Ana Mosquera

Odilo R. Codias foi presidente da Asociación de Empresarios do Polígono de San Cibrao das Viñas. Desde hai máis de vinte anos é o administrador de Conxelados Alaska. Ten tamén participación nos órganos de administración de máis de media ducia de empresas. Coñeceu e incluso tivo relación próxima con algunhas personaxes destacadas, como o que foi presidente do Real Madrid, Ramón Mendoza Fontenla. Pero no seu camiño cara adiante nunca esqueceu que era o “rapaz da Celsa”, natural de Xacebáns, no pé do Penegache. Viviu, en poucos anos, impresionantes cambios na súa vida. Unha historia que quixo compartir con nós a través do libro que vén de publicar, “Más fuerte que el hambre”, editorial Teófilo.

Permitídeme empezar cunha pequena frivolidade, pero a min, de Odilo, sempre me chamou a atención o porte elegante e o ben que viste. Nin demasiado serio, nin demasiado moderno, nin demasiado informal. Sempre no punto adecuado, axudado polo seu físico.

A foto da portada do libro é o retrato dun Odilo de primeira comuñón, pero non é un traxe como os que todos levaban ese día, el non ten para un traxe así. Probabelmente está desgustado e pode que comece a comprender a precariedade económica da súa nai. Con todo, mantén a cabeza alta e con orgullo, como dicindo: Vou saír adiante.

Ese día da comuñón, naceu o seu espírito emprendedor? Pode, en todo caso era un día importante, porque foi consciente de que non tiña a ninguén. Os outros nenos contaban con pais emigrados que mandaban cartos. Odilo non tiña pai e comprendeu que debía valerse por si mesmo.

Criado en Xacebáns, no pé de Penegache, no libro relata a historia dun rapaz enxeñoso e con decisión para poñer en práctica as súas ocorrencias. Valentía  e decisión que teñen algo que ver coas particularidades do lugar onde se criou.

Casas vellas de Xacebáns

Nalgún momento das súas vidas, todos os veciños de Quintela de Leirado, cando menos os daquela época, participaron, dunha forma ou doutra, no contrabando. Vivindo en Xacebáns ao pé da fronteira era moito máis doado. O contrabando foi, entre outras cousas, unha escola de vida para aprender até onde se podía chegar, canto arriscar, canto perder. Calcular os riscos e tratar de evitalos. Unha autentica escola de negocios da época e, aínda que non todos tiveron igual sorte, posto que mp asunto xogaban moitos factores, si sabemos que algúns dos máis importantes empresarios da provincia pasaron contrabando por esas montañas, como eles mesmos contaron: Odilo Rodríguez, Antonio Piña (Anpian), Ramón Vázquez…

Desde Penegache ao mundo

Persoalmente, eu penso que na vida do Odilo a falta da autoridade do pai non lle veu mal. As súas ideas moi posiblemente non terían pasado o filtro dunha autoridade familiar, naquel ambiente tan conservador e amedoñado.

O libro trata catro etapas diferentes.

A infancia en Xacebáns dun neno de aldea e a primeira mocidade aprendendo un oficio polo día e gañando uns pesos polas noites na fronteira.

Unha da parte máis interesantes é a dedicada a Fernando Poo. Está moi ben explicada a anguria da primeira viaxe e o funcionamento das explotacións, contado dunha forma bastante sincera. Por primeira vez, alguén desta terra fala con coherencia dese tabú que foron as colonias de Guinea.

Selo postal emitido en Fernando Poo

A terceira parte describe a emigración nun sitio moi especial e descoñecido: Holanda.

En Holanda non son os negros os que viven en barracóns,son os galegos e o resto dos emigrantes. Até oito metidos xuntos. Compénsalles polo salario. 

Despois mellora a vivenda e casa con Preciosa. Voda á que a min con tres anos non me deixaron asistir porque lembro que había unha tremenda nevada. Aínda que para contentarme estreei o peto e fixéronme unha foto na casa da noiva que é de Fondóns e da miña familia. Logo viñeron os seus fillos Johny e Marga, aos que algo lles tocou andar para adiante e atrás.

Durante eses anos, como bo galego, aforra para instalarse de volta, pero centrase en mellorar a casa materna. Volver á montaña nai.

Igrexa parroquial de Xacebáns

Levou á súa nai a coidar os fillos a Holanda e esta anécdota permitídeme contala porque me identifico moito con ela. Celsa, acostumada ás nosas casas de aldea, chega a unha casa de Holanda con calefacción, moqueta cuarto de baño e TV a cor e escandalízase porque pensa que vivían como ricos e que malgastaban o diñeiro.  A min pasárame algo parecido de nena cando cheguei a Caracas.

En Holanda, Odilo e Preciosa traballaron moito. Gañaron diñeiro e sobre todo souberon investilo. Hai que saber comprar e saber vender. Adiviñar onde estarán as necesidades.

Preciosa e Odilo decidiron retornar polos fillos. Querían que os seus fillos fosen galegos. De feito Johny xa tiña un marcado acento neerlandés cando volveron.

1. Odilo, Preciosa e os seus fillos.

Co retorno en Ourense, veu unha época de éxito nos negocios, cos Conxelados Alaska e como promotor de solos. Sempre tivo o acerto de manter un pé no seguro e coñecido e máis ou menos estable mundo dos conxelados e outro con certo grado de aventura nos negocios inmobiliarios.

O  libro ten interese para calquera, non se trata só da biografía e os logros dunha persoa. E a evolución dunha sociedade en só dúas xeracións. Vivencias das que oímos falar moito pero sabemos moi pouco como Guinea. A desaparición das aldeas que non está presente de forma consciente pero si no subconsciente do autor.

Xacebáns

El quere marchar, non quere mirar para atrás pero ao mesmo tempo só pensa en mellorar a casa natal. E neste libro refírese a si mesmo como “eu, un rapaz de Xacebáns”.

Está moi presente o amor á terra na que foi un neno feliz, cos veciños aos que nunca esqueceu, e coa consciencia fría e pragmática da morte desa forma de vida, tan frecuente na xeración dos nosos pais e que nós vemos con algo de melancolía.

Presentación do libro en Ourense co Presidente da Deputación
e o editor Teofilo Edicións.

E, como non, a biografía tamén está moi centrada na familia. Nas presenzas, a nai, o tío, a muller e os fillos e a felicidade de ter unha familia propia. E nas ausencias. Esa ausencia paterna, nalgúns momentos dolorosa, e que sen dúbida o fixo máis forte e máis sensible.

Entre o público algúns veciños

Para mercar o libro por internet aqueles que estedes lonxe

https://teofilocomunicacion.com/tienda/biografia/mas-fuerte-hambre

Penn e gache: unha teoría céltica en torno ao nome de Penagache

Felipe Castro

Cómpre empezar cunha desculpa dobre. En primeiro lugar, por levar tanto tempo sen escribir neste blog. As miñas obrigas profesionais, moi intensas nos últimos anos, fixeron que non puidera dedicarlle nada de tempo. Por outra banda, son dos que pensan que non se debe complicar de xeito innecesario o que é sinxelo. Na primeira entrada da Sombra defendía que Penegache significa a Pena do Gato e, para xustificarme, empregaba documentos medievais do mosteiro de Celanova nos que esta montaña recibe o nome de“Penne Gati”, así como o feito de que moi preto da mesma existan topónimos como o Salto do Gato ou a Corga do Gato.

Lamas de Basteira. Nacemento do Salto do Gato.

Era todo moito máis fácil: bastaba con empregar o dicionario. Frei Martín Sarmiento, un dos ilustrados máis importantes do país, escribiu un Catalogo de voces y frases de la lengua gallega (1745- 55) no que recolle o significado da palabra gache, explicando que “en Galicia para espantar a un cerdo se le impera cache y para espantar a un gato se le dice gache”. E tal termo segue presente hoxe en día no dicionario da Real Academia Galega (https://academia.gal/dicionario/-/termo/busca/gache), para o que gache é “voz empregada para espantar os gatos”.

Totalmente convencido xa de que o “Gati” dos documentos do mosteiro e o “gache” actual fan referencia ao mesmo: a micos (máis ou menos grandes, esa é outra historia), agora do que non estou tan seguro é de que a primeira parte da palabra signifique “Pena”. Seguramente si sexa así, pero hai novas teorías.

Isto ten que ver con que lle chamemos Penagache ou Penegache, tema algo polémico e moi interesante. Desde o punto de vista da corrección escribindo, está moi claro, e o topónimo oficial é Penagache. É o que aparece en tódolos documentos públicos e é bastante máis ca iso, xa que se trata dun termo que emprega unha parte importante da poboación. Aínda que tamén é verdade que outra parte importante das persoas do contorno, sobre todo xente maior, cando se refiren á montaña sempre falan de Penegache (ese é o motivo de que empreguemos esa forma no nome do blog). Negar que no día a día os dous termos conviven sería intentar ocultar a realidade. Ademais, os que empregan a primeira forma nunca o fan en feminino (fíxense, por favor), que sería o agardable de ser unha pena (por exemplo, en galego sempre falamos de “a Pena Rubia”ou de “a Pena Redonda”), senón que falan de “o Penagache”.

Non cuestiono nin pretendo cambiar a forma oficial, xa que intentar tal cousa sería unha completa estupidez, unha perda de tempo que non levaría a nada, ao estar a forma Penagache ben asentada, ser completamente correcta desde o punto de vista do galego normativo e estar recoñecida non só a nivel local, senón moito máis alá (temos unha rúa en Ourense con ese nome, Penagache está na historia do montañismo galego...). Só estou buscando entender a orixe da palabra, saber de onde vén.

A forma oficial non é ningún invento desde o punto de vista histórico. Por exemplo, aparece xa en 1749, cando no catastro de Ensenada se lle chama á montaña “Pena Gache”. Ben é certo que aí empréganse topónimos como “Río de Molinos”, “Jocín” ou “Jacebanes”, o que demostra unha clara vontade de castelanizar os nomes dos lugares. Durante todo o século XIX, cando un escritor galego importante quere referirse a Penagache, faino sempre así, con “a” e non con “e”, e iso é algo que fan persoas como Benito Vicetto (1861), ou xa na seguinte centuria Otero Pedraio (1949).

Penegache enraíza moito máis atrás na documentación histórica. Temos que lembrar que no século XI os monxes de Celanova chamábanlle así, “Penne Gati”. O normal é que ese “Penne” sexa unha forma antiga de dicir“Pena”, pero... Nas linguas gaélicas ou célticas que aínda se falan en Europa, como o galés ou o bretón, Penn significa “cabeza”, empregándose tamén para designar montañas. De feito, dentro do panteón de tódolos pobos célticos existe un deus Penn, identificado polos romanos como o Deus das montañas. Tito Livio, un dos escritores máis importantes do Imperio Romano, explicando a orixe do nome Apeninos conta que provén da mestura da palabra celta “Penn” e a latina “locos” (lugar), dando “Penne-locus”, ou lugar das montañas. Ese “Penne” do que fala Tito Livio escríbese exactamente igual ao “Penne” que empregaban os monxes de Celanova para referirse á nosa montaña.

O  noso Penegache e o Planalto estiveron ocupados desde a prehistoria.O elevado número de monumentos prehistóricos falan sen dúbida dun lugar sagrado para as tribus que o coñeceron.

Penegache non é un topónimo especialmente orixinal (Penagache tampouco, hai un monte e unha aldea en Sarria con ese nome), xa que existen outros tres en Portugal. Todos eles comparten un forte arrecendo a nobreza e, ademais, serven para explicar a evolución da palabra, como foi pasando de “Penne Gati” (Plena Idade Media), a “Penegate” (Baixa Idade Media) e logo a Penegache (na actualidade).

O primeiro está na freguesía de São João de Pencelo, moi preto de Guimarães. Segundo papeis vellos que se gardan na Torre do Tombo de Lisboa, en 1403 foi aforado pola colexiata de Santa María de Oliveira. Por aquel entón chamábase “Penegate”. En 1437 a colexiata volve outorgar un “praço” (foro) sobre o mesmo lugar, que xa recibe o nome de “Penegache”. En 1818 unha fidalga de Guimarães daba en herdanza a un sobriño a quinta de Penegache. Na actualidade consérvase en Pencelo un lugar chamado Penegache.

O segundo non modificou o seu nome, seguramente por ser o máis senlleiro desde o punto de vista histórico. É a torre de Penegate, fortaleza mandada construír por un rico-home de D. Dinís no século XIV e que aínda se conserva na parroquia de S. Miguel de Carreiras, en Vila Verde, moi cerca de Braga.

Torre de Penegate (Vila Verde, Portugal)

Por último, o Penegache que está máis ao sur atópase no concello de Mafra, case ao lado de Sintra, daba nome a un forte que gardaba o río Safarujo e hoxe en día xa non existe como tal, só quedou o topónimo e uns pequenos restos do antigo forte moi destruídos pola acción humana.

Situación do forte de Penegache, Concello de Mafra. 

Non creo que sexa casualidade esta concentración de quintas, fortalezas e fortes compartindo un mesmo nome e atreveríame a afirmar que fan referencia a lugares especiais. Seguramente todas esas fortalezas compartan un relevo cheo de penedos, emprazamento moi axeitado para ese tipo de construcións, e iso sexa o que as una, aínda que creo que, polo momento, e ata que saibamos máis, non deberíamos desbotar a posibilidade de que a primeira parte do nome da nosa montaña queira dicir “cabeza”, “montaña” ou mesmo fose unha referencia ao Deus céltico das mesmas, algo que encaixaría bastante ben co forte simbolismo que conserva ata hoxe en día. En calquera caso, imos todos respectar, coidar e gozar moito da montaña. O importante é o que fagamos con ela nun futuro, non como se chame ou de onde veña o nome, especialmente porque, tal e como o vexo, pode perfectamente chamarse dos dous xeitos: Penagache nun rexistro culto e oficial, para o mundo; e Penegache, nun rexistro máis popular e próximo ao que sempre empregaron os nosos maiores.

Penegache do Leboreiro desde o Castelo de Arance. Nas Chedas-Gorgua